τα τέλη του 15ου με αρχές του 16ου αιώνα χρονολογείται το Τέμενος Κουρσούμ, στην Καστοριά, στο οποίο το υπουργείο Πολιτισμού υλοποιεί επεμβάσεις αποκατάστασης και ανάδειξης με σκοπό τη μελλοντική λειτουργία και αξιοποίησή του. Το έργο, προϋπολογισμού 1.000.000 ευρώ, είναι σε εξέλιξη και προχωρά με την τοποθέτηση γυάλινου δαπέδου για την προστασία και θέαση των υποκείμενων αρχιτεκτονικών καταλοίπων βυζαντινού ναού, την εγκατάσταση φωτισμού για την ανάδειξη του μνημείου και ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις.
Το «Κουρσούμ Τζαμί» ή «Κουρσουλού Τζαμί» βρίσκεται στην πλατεία Μεγάλου Αλεξάνδρου, στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Με την έγκριση της αρχιτεκτονικής και στατικής μελέτης, το 2021, το έργο της αποκατάστασης και ανάδειξης του μνημείου εντάχθηκε στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας με χρονοδιάγραμμα ολοκλήρωσης το τέλος του 2025.
«Το Κουρσούμ Τζαμί, τυπικό δείγμα των επαρχιακών θρησκευτικών κτηρίων της οθωμανικής περιόδου στη Βαλκανική, βρισκόταν αρχικά στον ιστορικό πολεοδομικό ιστό της Καστοριάς. Σήμερα, μετά την αλλοίωση της φυσιογνωμίας της παλιάς πόλης και την έντονη ανοικοδόμηση των δεκαετιών ’60-’70, το μνημείο συμπιέζεται σε ένα μικρό πλάτωμα περιβαλλόμενο από σύγχρονα κτήρια και πολυόροφες οικοδομές. Το Κουρσούμ Τζαμί είναι το μοναδικό σωζόμενο τέμενος στην Καστοριά, από τα σημαντικότερα μνημεία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της οθωμανοκρατίας, μαζί με τον μεντρεσέ και το λουτρό», αναφέρει – μεταξύ άλλων – η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη.
Όπως προσέθεσε, «στις εργασίες αποκατάστασης του τεμένους, αποκαλύφθηκαν τα κατάλοιπα παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Μετά την οθωμανική κατάκτηση, το τζαμί θεμελιώνεται αφενός στο φυσικό βράχο και αφετέρου επί της βασιλικής, το οικοδομικό υλικό της οποίας χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του. Από θραύσματα μαρμάρινων κιόνων, που βρέθηκαν σε παρακείμενο οικόπεδο, πιθανολογείται ότι στη θέση της βυζαντινής εκκλησίας προϋπήρχε αρχαίος ναός.
»Και στην περίπτωση αυτή τεκμηριώνεται η ιστορική διαχρονία, η οποία δημιουργεί και στην περίπτωση της Καστοριάς ένα πολύτιμο αρχαιολογικό παλίμψηστο. Γι΄ αυτό και η απόδοση στους επισκέπτες των λίγων καταλοίπων του υποκείμενου χριστιανικού ναού κρίνεται εξαιρετικά σημαντική και αποσκοπεί στη δημιουργία ενός διαδραστικού πεδίου βιωματικής εμπειρίας για την κατανόηση των επιμέρους ιστορικών φάσεων της ευρύτερης περιοχής, μέσω της αφήγησης που διαμορφώνουν τα ίδια τα μνημεία. Με την ολοκλήρωση του έργου αποδίδεται στην πόλη ένας χώρος πολιτισμού καθολικά προσβάσιμος».
Κατά την απομάκρυνση της επιχωμάτωσης της ισόγειας στάθμης αποκαλύφθηκαν σημαντικά ευρήματα εντός του κελύφους του μνημείου, σε βάθος περίπου 1 μ. από τη στάθμη εισόδου. Από ευρήματα, όπως η εντοιχισμένη επιγραφή των παλαιοχριστιανικών χρόνων και άλλα μαρμάρινα μέλη στη βάση του μιναρέ, προκύπτει ότι το Τζαμί, ανεγέρθηκε στα θεμέλια βυζαντινού ναού. Αποκαλύφθηκαν τμήματα του φυσικού βράχου επί του οποίου θεμελιώθηκε το τέμενος, πλήθος ταφών του 13ου – 14ου αιώνα, κινητά ευρήματα μεταξύ των οποίων νομίσματα, κομβία, γυάλινα θραύσματα κ.α., θεμέλια παλαιότερου κτίσματος, αποσπασματικά τμήματα από τρία πλίνθινα δάπεδα.
Σύμφωνα με τα δεδομένα της ανασκαφής και τη μελέτη των ευρημάτων, εκτιμάται ότι στο εσωτερικό του τεμένους αποκαλύφθηκε το μεσαίο κλίτος μιας τρίκλιτης βασιλικής. Κατόπιν αυτού αντικαθίσταται το προβλεπόμενο κεραμικό δάπεδο με γυάλινο, προκειμένου να παραμείνουν ορατά τα ευρήματα, αναδεικνύοντας τα παλαιότερα στρώματα της ιστορίας της περιοχής, πριν από την οικοδόμηση του ίδιου του μνημείου, εμπλουτίζοντας την ιστορική και αρχαιολογική αξία του, ενισχύοντας παράλληλα τη μελλοντική του αξιοποίηση, ως χώρου πολιτιστικών εκδηλώσεων, όπως προβλέπεται από τη μελέτη αποκατάστασης και επανάχρησής του.
Τα ευρήματα παραμένουν ορατά εντός του τεμένους και αναδεικνύονται αισθητικά με τον κατάλληλο φωτισμό. Σύμφωνα με τη μελέτη φωτισμού του μνημείου, οι ανάγκες διακρίνονται σε εσωτερικό και εξωτερικό φωτισμό ανάδειξης, και σε λειτουργικό φωτισμό για την πραγματοποίηση πολιτιστικών εκδηλώσεων.
Το μνημείο, για πολλά χρόνια, λειτουργούσε ως βιβλιοθήκη. Ακολούθως μετετράπη σε αποθήκη αρχαιοτήτων από την οικεία Εφορεία. Στο τέλος του έτους, αποδίδεται στους πολίτες και τους επισκέπτες της Καστοριάς ως μείζον πολιτιστικός χώρος.